Parlament Europejski jest jedynym organem Unii Europejskiej wybieranym w wyborach bezpośrednich, a zarazem jednym z największych demokratycznych zgromadzeń na świecie.
Uprawnienia Parlamentu Europejskiego rozszerzane były z każdym kolejnym traktatem Unii Europejskiej. Początkowo - jeszcze jako Zgromadzenie w latach 50. XX wieku - pełnił on funkcję ciała doradczego. Ostatni traktat - Traktat z Lizbony - obowiązujący od 1 grudnia 2009 roku - przyznał Parlamentowi Europejskiemu większe niż wcześniej kompetencje. Znacząco zwiększyła się m.in. liczba dziedzin, w których PE decyduje na równej stopie z Radą UE. Parlament, wraz z rządami krajów członkowskich, zyskał też odpowiedzialność za cały unijny budżet.
Początkowo Parlament Europejski, a wówczas jeszcze Zgromadzenie Parlamentarne, odgrywał jedynie rolę konsultacyjną. Od 1979 roku, czyli od czasu pierwszych, bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego, kolejne unijne traktaty rozszerzały jego uprawnienia.
Dziś PE ma równie duży wpływ na kształt unijnego budżetu i europejskich aktów prawnych jak Rada Unii Europejskiej. Jest także uprawniony do zatwierdzania i odwoływania Komisji Europejskiej.
Główne funkcje Parlamentu Europejskiego
Ustawodawcza. PE jest obecnie współustawodawcą. W przypadku większości aktów prawnych władza ustawodawcza jest współdzielona z Radą w ramach zwykłej procedury ustawodawczej.
Budżetowa. PE współdzieli uprawnienia budżetowe z Radą podczas głosowania nad rocznym budżetem, wprowadzając go w życie na mocy podpisu przewodniczącego parlamentu i nadzorując jego implementację.
Kontrolna. PE sprawuje uprawnienia kontrolne nad instytucjami UE. Może zatwierdzać lub odmawiać zatwierdzenia komisarzy, a także ma uprawnienia do zdymisjonowania Komisji jako organu, przez przegłosowanie wotum nieufności. Parlament ma również uprawnienia do kontroli działań UE za pośrednictwem pisemnych i ustnych pytań przedkładanych Komisji oraz Radzie. PE powołuje tymczasowe komisje i komisje śledcze, których kompetencje nie muszą być ograniczone do działalności instytucji unijnych, ale mogą też obejmować działania podejmowane przez państwa UE w związku z wdrażaniem polityki Unii Europejskiej.
Traktat lizboński wzmocnił rolę Parlamentu Europejskiego, dając mu uprawnienia równorzędne z Radą Ministrów. Traktat ten:
- rozszerza zwykłą procedurę ustawodawczą na 40 nowych dziedzin, takich jak rolnictwo, bezpieczeństwo energetyczne, imigracja, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne, zdrowie i fundusze strukturalne,
- zwiększa rolę PE w procesie przyjmowania budżetu Unii Europejskiej; Parlament Europejski wspólnie z Radą odpowiada za przyjęcie całego budżetu,
- daje posłom do PE możliwość wyrażenia zgody na różne umowy międzynarodowe negocjowane przez UE, takie jak międzynarodowe umowy handlowe,
- wprowadza nowe prawa dotyczące dostępu do informacji na temat działań Rady Europejskiej, rotacyjnej prezydencji Rady i zewnętrznych działań UE,
- daje Parlamentowi Europejskiemu prawo do proponowania zmian w traktacie, zwiększa uprawnienia kontrolne PE przez wybieranie przewodniczącego Komisji Europejskiej i zatwierdzanie członków Komisji Europejskiej poprzez przegłosowanie zgody.
Przykładem możliwości, jakimi dysponuje unijny parlament, jest sprawa zmuszenia do ustąpienia Komisji Jacques'a Santera w 1999 roku. Dymisja 20 komisarzy była rezultatem nieprawidłowości finansowych wykazanych przez parlamentarną Komisję Kontroli Budżetowej.
Kolejny raz europosłowie zademonstrowali swą siłę w 2004 roku, gdy sprzeciwili się kandydaturze włoskiego polityka Rocco Buttiglione, nominowanego na wiceprzewodniczącego KE i komisarza ds. sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa. Zasiadający w PE socjaliści i Zieloni zarzucali Włochowi konserwatywne poglądy m.in. w sprawie homoseksualizmu i roli kobiet. Ostatecznie Buttiglione zrezygnował z ubiegania się o stanowisko komisarza.
Sytuacja powtórzyła się na początku 2010 roku, gdy część europosłów oskarżyła bułgarską kandydatkę na komisarza ds. pomocy humanitarnej Rumianę Żelewą o brak kompetencji i niejasne interesy finansowe. Zastąpiła ją jej rodaczka Kristalina Georgijewa.