Unijny Fundusz Spójności (FS) – początkowo nazwany Instrumentem Spójności - został utworzony na podstawie traktatu z Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku, jako uzupełnienie jednolitego rynku europejskiego o zestaw narzędzi służących realizacji polityki spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Unii Europejskiej.

Instrument wyrównywania szans

Jego zasadniczym celem było wyeliminowanie opóźnień cywilizacyjnych niektórych państw unijnych w stosunku do lepiej rozwiniętych członków Wspólnoty – w tym m.in. poprawa ich infrastruktury drogowej oraz kolejowej, wspieranie inwestycji w efektywność energetyczną oraz wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych, poprawa zaopatrzenia w wodę i przetwarzania odpadów.

W praktyce Fundusz Spójności zaczął działać w 1994 r., a pierwszymi państwami korzystającymi z niego były Grecja, Irlandia, Portugalia i Hiszpania (w latach 1994-99).

W stosunku do pierwszych lat funkcjonowania w kolejnych perspektywach finansowych UE budżet Funduszu Spójności istotnie się zwiększył. O ile w latach 1994-99 wynosił 18 mld euro, to w latach 2000-2006 było to już 30,6 mld euro, a w dwóch następnych okresach programowania ponad 60 mld euro (68,5 mld euro w latach 2007-2013 i 61,4 mld euro w latach 2014-20).

Po rozszerzeniu UE w 2004 r. z funduszu zaczęły korzystać kolejne kraje: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry, a następnie Bułgaria i Rumunia (od 2007 r.) oraz Chorwacja (od 2013 r.).

Najważniejsze polskie inwestycje dofinansowane z Funduszu Spójności

Od momentu przystąpienia do UE w 2004 roku Polska realizuje wiele projektów finansowanych z FS, które mają kluczowe znaczenie dla rozwoju kraju. Jak wynika z danych dostępnych na stronie mapadotacji.gov.pl w tym czasie z Funduszu Spójności dofinansowano 4971 projektów, z czego 75 uzyskało dofinansowanie unijne przekraczające 100 mln złotych.

Największym pod tym względem projektem w Polsce była rozbudowa warszawskiego metra. Drugi i trzeci etap budowy jego drugiej linii wraz z towarzyszącą infrastrukturą oraz zakupem taboru uzyskały dofinansowanie w wysokości odpowiednio 1,83 mld zł i 1,95 mld zł. Ogółem stolica realizowała aż 59 projektów dofinansowanych z FS, dzięki czemu jest jednym z największych jego beneficjentów w skali kraju.

Kolejnym wielkim projektem infrastrukturalnym dofinansowanym z Funduszu Spójności była modernizacja toru wodnego Świnoujście-Szczecin. Dzięki unijnemu wsparciu w wysokości 1,23 mld zł (przy koszcie całkowitym projektu ok. 1,9 mld zł) pogłębiono do 12,5 metra i poszerzono do 100 metrów liczący 62 km odcinek podejścia do portu w Szczecinie, dzięki czemu stał się on dostępny dla znacznie większych niż dotychczas jednostek.

Ponad 1,1 mld zł z Funduszu Spójności otrzymał również projekt PKP dotyczący budowy nowoczesnego systemu łączności ERTMS/GSM-R na prawie 14 tys. km linii kolejowych. Umożliwi on szybszą i dokładniejszą wymianę informacji pomiędzy personelem kolejowym i zapewni również wdrożenie systemu ERTMS/ETCS poziomu drugiego, jako podstawowego systemu bezpiecznej kontroli jazdy pociągów, dzięki czemu zarządzanie ruchem będzie sprawniejsze. Zwiększy się również poziom bezpieczeństwa podróży pasażerskich i przewozu ładunków oraz przepustowość linii kolejowych.

Dofinansowania z Funduszu Spójności przekraczające 500 mln zł otrzymały również takie projekty jak: modernizacja układu falochronów osłonowych w Porcie Północnym w Gdańsku (675 mln zł), budowa zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny na rzece Odrze w województwie śląskim (667 mln zł), budowa w Warszawie trasy tramwajowej do Wilanowa wraz z zakupem taboru oraz infrastrukturą towarzyszącą (555 mln zł) oraz projekt dotyczący unowocześnienie wagonów i lokomotyw dla PKP Intercity S.A. (515 mln zł).

Rozbudowa sieci autostrad i dróg ekspresowych – najważniejsze projekty

Najliczniejszą grupę projektów wspieranych z Funduszu Spójności stanowiły inwestycje drogowe przyczyniające się do rozbudowy sieci autostrad i dróg ekspresowych w Polsce.

•    W pierwszej perspektywie, z której korzystaliśmy (2004-2006), wsparciem objęto m.in. budowę autostrad: A1 na odcinku Sośnica-Gorzyczki, A2 na odcinku Konin-Stryków, A4 na odcinkach Zgorzelec-Krzyżowa i Krzywa-Wrocław. Z FS dofinansowano też budowę fragmentów dróg ekspresowych: S1 i S8.

•    W następnej perspektywie finansowej (2007-2013) Fundusz Spójności pomógł m.in. w budowie autostrad: A1 na odcinkach Pyrzowice-Sośnica i Toruń-Stryków; A4 na odcinkach Rzeszów-Korczowa, Kraków-Tarnów i fragmencie odcinka Tarnów-Rzeszów, A2 (obwodnica Mińska Mazowieckiego). Dofinansowano też budowę licznych fragmentów dróg ekspresowych: S3, S5, S7, S8, S11, S17 i S69.

•    W kończącej się perspektywie 2014-2020 z FS dofinansowano m.in. budowę autostrad: A1 na odcinku Pyrzowice-Częstochowa (wraz z końcem obwodnicy Częstochowy) i A2 na odcinkach Mińsk Maz.-Siedlce i Warszawa-Mińsk Maz. Dofinansowano też budowę licznych fragmentów dróg ekspresowych: S1, S2, S3, S5, S6, S7, S8, S11, S17, S19, S61.

Najważniejsze inwestycje dotyczące modernizacji linii kolejowych

Od 2004 roku do dziś środki z Europejskiego Funduszu Spójności wsparły również blisko 300 projektów PKP PLK mających na celu podniesienie standardu i prędkości jazdy pociągów pasażerskich i towarowych na najważniejszych trasach kolejowych w Polsce, a także poprawę komfortu podróżowania i bezpieczeństwa ruchu.

Do największych z nich należą: modernizacja linii kolejowej E65 na odcinku Warszawa-Gdynia, udrożnienie Łódzkiego Węzła Kolejowego (TEN-T), prace na liniach kolejowych nr 140, 148, 157, 159, 173, 689, 691 na odcinku Chybie-Żory-Rybnik-Nędza/Turz, modernizacja linii E20/C-E20 na odcinkach Warszawa-Poznań i Poznań-Kunowice, E30/C-E30 na odcinkach Kraków - Rzeszów i Rzeszów-Przemyśl, E59 na odcinku Szczecin-Poznań czy linii kolejowej nr 8 na odcinkach Warszawa-Radom i Radom-Kielce.

Najważniejsze inwestycje dotyczące ochrony środowiska zrealizowane przy wsparciu FS
Środki z Funduszu Spójności wsparły m.in. budowę systemu gospodarki odpadami dla aglomeracji warszawskiej, gdańskiej i łódzkiej projekty dotyczące systemu gospodarki wodno-ściekowej dla aglomeracji krakowskiej, trójmiejskiej, poznańskiej, łódzkiej, wrocławskiej, bydgosko-toruńskiej, lubelskiej , rzeszowskiej, katowickiej, olsztyńskiej czy kieleckiej.

FS w nowej perspektywie finansowej UE

Obecnie z Funduszu Spójności korzysta 15 państw członkowskich, w których dochód narodowy brutto (DNB) na mieszkańca wynosił w momencie zawierania porozumienia w sprawie wieloletnich ram finansowych na lata 2021-2027 mniej niż 90 proc. średniej unijnej. Są to Bułgaria, Czechy, Estonia, Grecja, Chorwacja, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja i Słowenia. Pierwszymi państwami, w których DNB wzrósł powyżej progu kwalifikowalności wynoszącego 90 proc. średniej UE, były Irlandia i Hiszpania.

W okresie programowania 2021-2027 ponad 37 proc. środków z alokowanej na fundusz kwoty 48,03 mld euro zostanie przeznaczonych na wsparcie celów klimatycznych. 6,9 mld euro trafi na ekologiczny transport miejski, 3,3 mld euro na efektywność energetyczną a 16,9 mld euro na inwestycje w transport kolejowy i drogowy TEN-T.

mam/