Producenci owoców i warzyw w UE stanowią odrębną grupę rolników. Gama ich produktów jest szeroka, od egzotycznych owoców tropikalnych po różne odmiany kapusty. Rolnicy ci stosują różnorodne typy systemów produkcji, jak małe tradycyjne sady, ale również duże plantacje i szklarnie. 

Pomimo tej różnorodności producenci owoców i warzyw borykają się z pewnymi wspólnymi problemami: ich produkty są w większości nietrwałe, szybko się psują i są podatne na ekstremalne warunki pogodowe, choroby i ataki szkodników, a ich rynek jest bardzo niestabilny. W podejmowaniu tych wyzwań istotną rolę odgrywa wsparcie unijne.

W UE producenci owoców i warzyw mogą przystępować do organizacji producentów otrzymujących fundusze UE na potrzeby tworzonych partnerstw. Może to pomóc im wzmocnić swoją pozycję względem wpływowych sprzedawców detalicznych, a także korzystać z narzędzi zarządzania ryzykiem, jak ubezpieczenia lub fundusze wspólnego inwestowania. 

Jeśli rynek nie wchłania produkcji, fundusze UE mogą być również dla producentów owoców i warzyw rekompensatą za niesprzedane produkty, a wycofane z rynku produkty przekazać można organizacjom charytatywnym lub organom publicznym. Unijne normy handlowe, znaki jakości i kampanie promocyjne dodatkowo przyczyniają się do ochrony i propagowania jakości unijnych owoców i warzyw.

Dzięki funduszom unijnym wspiera się inicjatywy i projekty w dziedzinie żywienia i zdrowia, które propagują spożycie owoców i warzyw. Jednym z przykładów takich inicjatyw jest finansowana przez UE bezpłatna dystrybucja owoców i warzyw w szkołach w całej UE. Jej celem jest przekazywanie dzieciom wiedzy o korzyściach zdrowego odżywiania, a także zachęcanie ich do jedzenia zdrowszych produktów.

Organizacje producentów

Organizacje producentów są podstawowymi podmiotami w sektorze owoców i warzyw. Producentów zachęca się do przystąpienia do takich organizacji, aby wzmocnili swoją pozycję na rynku. Sektor owoców i warzyw w UE wspiera organizacje producentów w realizacji programów operacyjnych za pomocą wkładów finansowych.

System organizacji producentów wymaga, aby organy krajowe uznały każdą grupę producentów, która ubiega się o status organizacji producentów, jeżeli spełnia ona następujące wymogi:

•    jest dobrowolna
•    przyczynia się do osiągnięcia ogólnych celów systemu
•    wykazuje swoją użyteczność zakresem i skutecznością usług oferowanych swoim członkom.

Organy krajowe muszą opracować krajową strategię na rzecz zrównoważonych programów operacyjnych, aby określić działania kwalifikujące się do wsparcia. Następnie właściwe organy krajowe muszą zatwierdzić programy operacyjne organizacji producentów.

Komisja Europejska monitoruje i ocenia zarówno programy, jak i krajową strategię, wykorzystując do tego celu wspólny zestaw wskaźników efektywności. Organizacje producentów przedstawiają właściwemu organowi krajowemu sprawozdania roczne z wykonania swoich programów operacyjnych. Sprawozdania te muszą być dołączone do składanych przez nie wniosków o pomoc. Analogicznie każde państwo musi przesłać Komisji Europejskiej sprawozdanie roczne na temat wszystkich funkcjonujących w nim organizacji producentów, funduszy i programów operacyjnych oraz planów dochodzenia do uznania.

Uznana organizacja producentów może ustanowić fundusz operacyjny służący finansowaniu jej programu operacyjnego. Fundusz ten jest finansowany ze składek finansowych członków (lub przez samą organizację) oraz z pomocy finansowej UE. Zasadniczo pomoc finansowa UE ogranicza się do 50 proc. całkowitego funduszu operacyjnego, a w szczególnych przypadkach można ją zwiększyć do 60 proc.

W regionach, w których producenci nie stworzyli rozbudowanych organizacji, rządy krajowe mogą udzielać finansowania krajowego wykraczającego poza fundusz operacyjny. W niektórych przypadkach UE może częściowo zwrócić kwotę takiego finansowania.

Na wniosek organizacji producentów państwo UE może również na określony czas uczynić niektóre postanowienia uzgodnione w ramach tej organizacji wiążącymi dla innych producentów niebędących członkami tej organizacji w regionie lub regionach, w których działa dana organizacja producentów.

Uznanie organizacji międzybranżowych jest również preferowane w przypadku, gdy okażą się one wystarczająco reprezentatywne dla poszczególnych kategorii branżowych w sektorze owoców i warzyw oraz prowadzą praktyczne działania przyczyniające się do osiągnięcia celów systemu.

Zapobieganie kryzysom

Aby ograniczyć spowodowane kryzysami wahania dochodów producentów, UE zapewnia finansowanie na środki w zakresie zapobiegania kryzysom oraz środki w zakresie zarządzania kryzysowego wdrażane przez organizacje producentów w ramach ich programów operacyjnych.

Dostępne są fundusze na niżej wymienione rodzaje działań.

1. Wycofanie produktów z rynku

W przypadku wycofania produktów z rynku, bez wystawiania ich na sprzedaż, środki finansowe udostępnia się na rygorystycznych zasadach.
Maksymalne kwoty wsparcia – obejmujące zarówno wkład UE, jak i wkład organizacji producentów – na wycofanie 16 głównych produktów określono w załączniku IV do rozporządzenia (UE) 2017/891.

Jeżeli dane państwo postanowi zezwolić na wycofanie innych produktów, musi ono ustalić maksymalne kwoty wsparcia z tego tytułu. Dla każdego produktu ilość wycofana z obrotu nie może przekroczyć 5 proc. wielkości produkcji sprzedanej przez organizację producentów (z obliczeń wyłącza się wielkości przeznaczone do bezpłatnej dystrybucji).

Wielkość produkcji sprzedanej należy obliczyć jako średnią z trzech poprzednich lat lub, jeżeli informacje te nie są dostępne (np. w przypadku nowo zatwierdzonych organizacji producentów), na podstawie wielkości produkcji sprzedanej, którą zatwierdzono dla danej organizacji producentów.

Sposoby wykorzystania wycofanych produktów określają organy krajowe, ale jedną z opcji musi być bezpłatna dystrybucja. Istnieje możliwość wykorzystania produktów w przemyśle przetwórczym, o ile nie zakłóci to konkurencji w odnośnych sektorach (w UE lub poza nią).

2. Zielone zbiory i niezbieranie plonów

Zielone zbiory oznaczają całkowity zbiór nienadających się do sprzedaży (ale nieuszkodzonych) produktów na danym obszarze uprawianym przed rozpoczęciem normalnych zbiorów. Niezbieranie plonów oznacza, że w trakcie normalnego cyklu produkcyjnego z danego obszaru uprawianego nie uzyskuje się żadnej produkcji komercyjnej, nie obejmuje zniszczenia produktów spowodowanego zjawiskiem klimatycznym lub chorobą. Żaden z tych środków nie może powodować jakichkolwiek skutków środowiskowych ani fitosanitarnych.

Oba środki muszą mieć charakter dodatkowy w stosunku do normalnych praktyk upraw i różnić się od nich. Nie można ich stosować w odniesieniu do tego samego produktu i obszaru w danym roku ani przez dwa lata z rzędu.

Kraje, które zezwalają na te środki, muszą przyjąć szczegółowe przepisy w zakresie ich wdrażania i kontroli.

Organy krajowe muszą ustalić kwoty rekompensat (obejmujące wkład UE i organizacji producentów) przypadające na hektar, które pokryją:

•    tylko dodatkowe koszty powstałe w wyniku zbiorów (w tym zarządzanie środowiskowe i fitosanitarne) albo
•    nie więcej niż 90 proc. maksymalnego poziomu wsparcia z tytułu wycofania.

3. Promocja, komunikacja i szkolenia

Kraje, które zezwalają na te środki, muszą przyjąć szczegółowe przepisy w zakresie ich wdrażania. Wszelkie działania w ramach środków promocji/komunikacji muszą mieć charakter dodatkowy w stosunku do wszelkich bieżących działań promocyjnych/komunikacyjnych stosowanych przez daną organizację producentów.

4. Ubezpieczenie zbiorów

Dostępne jest finansowanie UE na ubezpieczenie zbiorów zarządzane przez organizację producentów lub jej własnych członków. Ma ono pomóc w zabezpieczeniu dochodów członków i pokryciu strat rynkowych spowodowanych klęskami żywiołowymi, zjawiskami klimatycznymi, chorobami lub inwazjami szkodników. Organy krajowe muszą przyjąć szczegółowe przepisy dotyczące ubezpieczenia zbiorów, w szczególności aby zapewnić brak zakłóceń konkurencji na rynku ubezpieczeń.

Mogą one również udzielać dodatkowego finansowania krajowego. Całkowite wsparcie publiczne na ubezpieczenie zbiorów (środki UE i krajowe) nie może jednak przekroczyć poniższych wartości procentowych składek ubezpieczeniowych uiszczanych przez producentów:

•    80 proc. składki ubezpieczeniowej wyłącznie na wypadek strat spowodowanych niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi, które można uznać za klęski żywiołowe
•    50 proc. składki ubezpieczeniowej na wypadek klęsk żywiołowych i innych strat spowodowanych niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi lub na wypadek chorób zwierząt/roślin bądź inwazji szkodników.

Środki pochodzące z ubezpieczenia zbiorów nie mogą obejmować wypłat z tytułu ubezpieczeń, które rekompensują producentom ponad 100 proc. utraconych dochodów, z uwzględnieniem wszelkich rekompensat z innych powiązanych systemów wsparcia. Środki mogą obejmować wsparcie na pokrycie kosztów administracyjnych poniesionych w związku z ustanowieniem lub uzupełnieniem funduszy wspólnego inwestowania.

Finansowanie UE jest dostępne w pierwszych trzech latach funkcjonowania funduszu wspólnego inwestowania i pokrywa następujące części wkładu organizacji producentów:

- w pierwszym roku 5 proc.
- w drugim roku 4 proc.
- w trzecim roku 2 proc.

Organy krajowe muszą przyjąć szczegółowe przepisy dotyczące wdrażania tego środka. Mogą one ustalać pułapy kwot, jakie może otrzymać organizacja producentów.

5. Coaching

UE zapewnia stuprocentową pomoc finansową na transfer wiedzy na temat środków w zakresie zapobiegania kryzysom i środków w zakresie zarządzania kryzysowego z doświadczonych organizacji producentów lub stowarzyszeń organizacji producentów w całej UE do nowszych organizacji producentów, grup producentów lub producentów indywidualnych (pochodzących z regionów, w których stopień zorganizowania jest niższy niż 20 proc.).

Oprócz poprawy efektywności związanej z wdrażaniem tych środków pomoc tę można również wykorzystać do innych celów. Obejmują one promowanie tworzenia nowych lub łączenia istniejących organizacji producentów, lub ułatwiania producentom indywidualnym przystąpienia do istniejącej organizacji producentów, a także umożliwiania tworzenia sieci kontaktów dla dostawców i odbiorców coachingu, aby wzmocnić w szczególności kanały marketingowe jako sposób zapobiegania kryzysom i zarządzania kryzysowego.

6. Ponowne sadzenie sadów

Po obowiązkowym karczowaniu sadów wspiera się ich ponowne sadzenie.

7. Skuteczniejsze zarządzanie

Kraje mogą wspierać inwestycje zwiększające efektywność zarządzania ilościami wprowadzanymi na rynek.

Większa konsumpcja

Program „Owoce i warzywa w szkole” opracowano, aby promować spożywanie owoców i warzyw wśród dzieci. Wspierana jest również bezpłatna dystrybucja owoców i warzyw do szkół, szpitali i organizacji charytatywnych. Wsparcie mogą otrzymać również inne działania promujące konsumpcję w ramach programów operacyjnych organizacji producentów.

Gdy producenci wycofują produkty z rynku, w ramach systemu UE mogą oni otrzymać środki finansowe na ich zbycie, co stanowi środek w zakresie zarządzania kryzysowego. Obejmuje to nieodpłatne przekazywanie plonów następującym podmiotom:

•    uznanym organizacjom i fundacjom charytatywnym, do wykorzystania przez nie w ramach pomocy na rzecz osób znajdujących się w trudnej sytuacji
•    zakładom karnym, szkołom, instytucjom szkolnictwa publicznego, koloniom wypoczynkowym dla dzieci, szpitalom i domom spokojnej starości.

Organy krajowe muszą określić, które z tych podmiotów mogą otrzymywać bezpłatne plony i zadbać o to, aby otrzymywane przez nie ilości były dodatkowe w stosunku do ilości, które podmioty te zwykle skupują (tj. aby nie zastępowały tych ilości).

UE finansuje 100 proc. bezpłatnej dystrybucji (w porównaniu z 50 lub 60 proc. w przypadku innych zastosowań wycofanych plonów) do 5 proc. całkowitej ilości produktów wprowadzonych do obrotu przez daną organizację producentów. Na to finansowanie składają się:

•    rekompensaty wypłacane w euro/100 kg wycofanych plonów (przy maksymalnych kwotach ustalonych dla 16 głównych produktów)
•    kwoty standardowe z tytułu kosztów logistycznych (transport, sortowanie i pakowanie).

Organy krajowe muszą podjąć wszelkie niezbędne kroki, aby ułatwić kontakt i współpracę między organizacjami producentów i podmiotami, które zostały zatwierdzone do otrzymywania bezpłatnych plonów.

Uprawa ekologiczna

Co najmniej 10 proc. wydatków w ramach programów operacyjnych musi dotyczyć działań w zakresie ochrony środowiska, które wykraczają poza obowiązkowe normy środowiskowe. Alternatywnym rozwiązaniem jest uwzględnienie w programach co najmniej dwóch działań tego rodzaju.

Otrzymując wsparcie dochodu lub płatności rolnośrodowiskowe w ramach unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich, rolnicy podlegają karom nakładanym w przypadku niespełnienia obowiązkowych norm środowiskowych (zasada wzajemnej zgodności).

Krajowe ramy działań w zakresie środowiska

Jako element krajowej strategii na rzecz zrównoważonych programów operacyjnych kraje z uznanymi organizacjami producentów muszą opracować ramy krajowe dotyczące działań na rzecz ochrony środowiska.

W odróżnieniu od innych części strategii, organy krajowe muszą przedłożyć proponowane przez siebie ramy krajowe dotyczące działań na rzecz ochrony środowiska Komisji Europejskiej, która weryfikuje ich zgodność z celami określonymi w art. 191 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

W ramach krajowych dotyczących działań na rzecz ochrony środowiska należy uwzględnić niewyczerpujący wykaz działań w zakresie środowiska i warunków mających do nich zastosowanie w danym kraju.

W przypadku każdego działania należy wskazać:

•    szczególne zobowiązania, które się z nim wiążą
•    uzasadnienie, tj. oczekiwany wpływ na środowisko, w odniesieniu do potrzeb i priorytetów środowiskowych.

Szczegóły dotyczące ram krajowych dotyczących działań na rzecz ochrony środowiska w poszczególnych krajach przedstawiono w dokumentacji krajowej.

Normy handlowe

Normy handlowe obowiązują w odniesieniu do niektórych produktów i mają na celu promowanie jakości. Liczbę szczególnych norm zmniejszono z 36 do 10 i zastosowano je w odniesieniu do następujących owoców i warzyw: jabłek, sałat, endywii kędzierzawej i szerokolistnej        
Truskawek, pomidorów, owoców cytrusowych, brzoskwiń i nektaryn, kiwi, gruszek, winogron stołowych.    

Istnieje szereg produktów, których nie obejmują już szczególne normy: morele, karczochy, szparagi, bakłażany, awokado, fasola, brukselki, marchew, kalafiory, wiśnie i czereśnie, cukinie, ogórki, grzyby uprawne, orzechy laskowe w łupinach, kapusty głowiaste, pory, melony, cebule, groch, śliwki, seler zwyczajny, szpinak, orzechy włoskie w łupinach, arbuzy i cykoria.

Organy krajowe mogą zwolnić produkty (np. zniekształcone, o zbyt małym rozmiarze) z obowiązku stosowania szczególnych norm handlowych, jeżeli są one oznaczone jako „produkty przeznaczone do przetworzenia” lub „pasza dla zwierząt”, lub innym równoważnym sformułowaniem.

Przywóz czosnku jest objęty systemem pozwoleń na przywóz i świadectw pochodzenia.

Kontrole zgodności

Każdy kraj UE jest zobowiązany do stworzenia bazy danych handlowców, którzy wprowadzają do obrotu świeże owoce i warzywa objęte normami handlowymi. Handlowiec prowadzący sprzedaż owoców i warzyw to każda osoba fizyczna lub podmiot posiadający produkty do celów ich prezentowania, wystawiania na sprzedaż, sprzedaży lub jakiejkolwiek innej formy obrotu (w tym poprzez sprzedaż na odległość, przez internet lub w inny sposób) - wewnątrz UE, na wywóz poza UE albo na przywóz do UE, jak określono w rozporządzeniu (UE) nr 543/2011.

Organy krajowe muszą zapewnić przeprowadzanie kontroli w sposób selektywny, w oparciu o analizę ryzyka i z odpowiednią częstotliwością, aby zapewnić zgodność z normami i innymi wymogami ustawowymi dotyczącymi wprowadzania do obrotu owoców i warzyw.

Analiza ryzyka musi opierać się na informacjach zarejestrowanych w bazie danych handlowców. Organy krajowe muszą z wyprzedzeniem ustalić, jakie kryteria będą stosować do określenia ryzyka niezgodności dla danej partii plonów.

W przypadku gdy kontrole ujawnią poważne nieprawidłowości, organy krajowe są zobowiązane do częstszego przeprowadzania kontroli. Handlowcy muszą udzielić organom kontrolnym wszelkich informacji potrzebnych do zorganizowania i przeprowadzenia kontroli zgodności. Na podstawie oceny ryzyka dla poszczególnych produktów organy mogą podjąć decyzję o nieprzeprowadzaniu selektywnej kontroli produktów nieobjętych żadną szczegółową normą handlową (tj. objętych normą ogólną lub normą EKG ONZ).

Zatwierdzone państwa niebędące członkami UE

Każdy kraj prowadzący wywóz do UE, który przeprowadził własne kontrole zgodności, może zwrócić się do Komisji Europejskiej o ocenę, czy kontrole te są zgodne ze szczegółowymi normami handlowymi UE lub co najmniej z równoważnymi normami.

Kraj taki może uzyskać status „zatwierdzony” dla produktów pochodzących z jego terytorium, które przeszły takie kontrole. Komisja Europejska może zawiesić zatwierdzenie, jeżeli stwierdzi, że znaczna liczba partii i ilość towarów nie odpowiada informacjom zawartym w świadectwach zgodności wydanych przez organ kontrolny spoza UE.

Zaktualizowane normy handlowe:

EKG ONZ opracowała ponad 50 szczególnych norm handlowych dla świeżych owoców i warzyw (w tym 10 rodzajów objętych szczegółowymi normami handlowymi UE).

Szczegółowe normy handlowe UE dla poszczególnych produktów muszą być zgodne z odpowiednimi normami EKG ONZ, zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 543/2011, i są w tym celu regularnie aktualizowane.

Produkty wyłączone z ogólnej normy handlowej:

grzyby nieuprawne – kod CN 0709 59
migdały gorzkie – kod CN 08021110
orzechy laskowe łuskane – kod CN 080222
orzechy sosny – kod CN 08029050
orzechy makadamia – kod CN 08026000
inne orzechy objęte kodem CN 08029085
suszone owoce cytrusowe – kod CN 0805
kapary – kod CN 07099040
migdały łuskane – kod CN 080212
orzechy włoskie łuskane – kod CN 080232
orzechy pistacjowe – kod CN 08025000
orzechy pekan – kod CN ex08029020
suszone plantany – kod CN 08030090
mieszanki orzechów tropikalnych – kod CN 08135031
szafran – kod CN 091020.

mp/