Zgodnie z zasadą pomocniczości Unia Europejska (UE) powinna podejmować działania wówczas, gdy cele danego działania mogą zostać osiągnięte skuteczniej na szczeblu UE niż osobno przez poszczególne państwa członkowskie.

Obecne Wieloletnie Ramy Finansowe (WRF) na lata 2014–2020 wynoszą 1,09 bln EUR (w cenach bieżących), tj. ok. 1 proc. dochodu narodowego brutto UE (DNB), natomiast budżet na 2019 r. - 165,8 mld EUR, co oznacza, że w ujęciu względnym jest on znacznie mniejszy niż budżety, jakimi dysponują rządy państw członkowskich UE.

Budżet jest przede wszystkim instrumentem inwestycyjnym, zwłaszcza w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich i rozwoju regionalnego, badań przemysłowych i wsparcia dla małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz rozwoju politycznego i gospodarczego w krajach sąsiadujących.

Wydatki ujęte w WRF są podzielone na kategorie nazywane działami, dla których ustalono maksymalne pułapy wydatków unijnych w każdej z głównych kategorii, zaś w poszczególnych działach zgrupowano odpowiednie szczegółowe programy wydatkowania. W ramach obecnych WRF blisko jedną trzecią budżetu UE przeznaczono na politykę spójności, której celem jest wsparcie rozwoju regionów o niższych dochodach, tak aby pomóc im nadrobić zaległości w stosunku do średniej UE.

Niemal 40 proc. budżetu przeznaczono na unijną wspólną politykę rolną (WPR), która zapewnia zarówno bezpośrednie wsparcie dochodu rolników, jak i wsparcie programów rozwoju obszarów wiejskich. Pozostała część budżetu UE jest podzielona między politykę przemysłową (w tym wsparcie badań), politykę zewnętrzną (np. zagraniczna pomoc rozwojowa), politykę bezpieczeństwa i spraw wewnętrznych oraz wydatki administracyjne.

Wspólna polityka rolna jest jednym z najstarszych unijnych obszarów wydatkowania i tradycyjnie stanowi dużą część budżetu. Jednak udział WPR malał stopniowo na przestrzeni lat wraz z kolejnymi reformami tej polityki i ze wzrostem znaczenia politycznego, jakie nadawano innym obszarom polityki UE. Jak zauważono w opracowaniu - "Polityki UE - działania dla obywateli" - wniosek Komisji dotyczący następnych WRF będzie potwierdzeniem tej tendencji.

Budżet UE, z którego finansowane są te działania opiera się na trzech kategoriach dochodów określanych mianem zasobów własnych. Pierwszą kategorią (szacowaną na 23 mld EUR w 2018 r., co stanowi 15,8 proc. dochodów) są tzw. tradycyjne zasoby własne związane z unią celną UE, które pochodzą z opłat celnych pobieranych na jej granicach.

Kolejna kategoria (17 mld EUR w 2018 r., czyli 11,9 proc. dochodów), związana z jednolitym rynkiem UE, to zasoby własne stanowiące odsetek szacowanych dochodów z tytułu VAT osiąganych przez każde państwo członkowskie. Trzecią kategorią (103 mld EUR w 2018 r., czyli 71 proc. dochodów) są zasoby własne oparte na stałej stawce procentowej zastosowanej do dochodu narodowego brutto (DNB) każdego państwa członkowskiego.

Pozostałe dochody obejmują podatki od wynagrodzeń pracowników UE, składki krajów spoza UE na rzecz programów finansowanych z budżetu UE, kary płacone przez przedsiębiorstwa, które naruszyły prawo konkurencji, oraz dochody z operacji zaciągania i udzielania pożyczek UE, które są realizowane poza budżetem UE.

Jak podkreśla Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego w dokumencie "Polityki UE - działania dla obywateli", w odróżnieniu od budżetów państw w budżecie UE nie może wystąpić deficyt, co oznacza, że wszystkie wydatki muszą być pokryte z dochodów.

Obecnie zasoby własne przeznaczone na pokrycie wydatków z budżetu UE są ograniczone przepisami do maksymalnie 1,2 proc. unijnego DNB rocznie.

Składki niektórych państw członkowskich są częściowo obniżone w ramach tzw. rabatów, czyli korekt mających na celu wyrównanie różnicy między wpłatami państwa członkowskiego do budżetu na poczet zasobów własnych a środkami, które państwo to otrzymuje z budżetu w formie wydatków UE na rzecz krajowych odbiorców z sektora publicznego i prywatnego. Oprócz przyznanego Zjednoczonemu Królestwu rabatu, który jest największy (zarówno w ujęciu względnym, jak i bezwzględnym) i najszerzej znany, istnieją inne rabaty o rozmaitej konstrukcji przyznane Austrii, Danii, Holandii, Niemcom i Szwecji. Komisja zaproponowała stopniowe wycofywanie tych rabatów w okresie obowiązywania następnych wieloletnich ram finansowych.

Należy ponadto zaznaczyć, że znaczna część wydatków na realizację priorytetów UE odbywa się poza budżetem unijnym, za pośrednictwem dotacji bezpośrednich albo w formie gwarancji finansowych; środki z budżetu UE mogą być też łączone z wkładami pochodzącymi z dodatkowych źródeł. Tak jest np. w przypadku funduszy powierniczych Unii, których środki pozyskiwane są z budżetu UE, EFR i od innych darczyńców na potrzeby działań w sytuacjach nadzwyczajnych lub finansowania konkretnych celów.

Innym przykładem jest unijny Instrument Pomocy dla Uchodźców w Turcji przeznaczony na wsparcie uchodźców z Syrii, na któryprzeznaczona jest kwota 6 mld EUR pochodząca z budżetu UE i ze składek państw członkowskich. Przykładem finansowania strategii politycznych UE z wykorzystaniem gwarancji finansowych jest Europejski Fundusz na rzecz Inwestycji Strategicznych (EFIS), który wykorzystuje przyznaną Europejskiemu Bankowi Inwestycyjnemu (EBI) gwarancję budżetową UE.

Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego wskazuje, że w ostatniej kadencji parlamentarnej 2014–2019 UE borykała się z wyzwaniami wpływającymi na jej zdolność do działania, w tym w aspekcie finansowym, z niestabilnością geopolityczną w szerszym regionie, kryzysem migracyjnym i uchodźczym oraz pozostającymi bez odpowiedzi pytaniami o przyszłość euro w związku ze skutkami kryzysu gospodarczego, finansowego i zadłużeniowego.

Jednocześnie - jak zauważono w analizie na temat polityk UE - Unia odnotowała kilka znaczących osiągnięć.

W ocenie analityków PE należą do nich: aktualizacja przepisów finansowych regulujących wykorzystanie funduszy UE, uproszczenie zasad i skoncentrowanie się w większej mierze na wykonaniu i wynikach; utworzenie Prokuratury Europejskiej, która ma ułatwić zapobieganie nadużyciom finansowym, na jakie narażone jest ok. 0,35 proc. budżetu UE; śródokresowa rewizja wieloletnich ram finansowych (WRF), w ramach której zwiększono elastyczność WRF w celu poprawy zdolności UE do reagowania; opracowanie propozycji nowych źródeł dochodów na potrzeby negocjacji w sprawie WRF na okres po roku 2020 oraz innowacje polityczne w dziedzinie inżynierii finansowej wspierające rozwój finansów UE dzięki wykorzystaniu inwestycji prywatnych.

Jak zauważono w opracowaniu, wybory z 2019 r. były punktem zwrotnym w przyszłym finansowaniu strategii politycznych UE, gdyż nowy Parlament jest odpowiedzialny za wynik negocjacji w sprawie następnego wieloletniego planu wydatków. Komisja zaproponowała wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027 o łącznej wartości 1,11 proc. DNB UE-27 (po brexicie) oraz nowe źródła dochodów UE z myślą o zmniejszeniu obciążenia budżetów narodowych i stworzeniu wyraźniejszego powiązania dochodów ze strategiami politycznymi. Zaproponowała również, by utrwalić postępy poczynione w ubiegłej kadencji pod względem elastyczności budżetowej, integralności finansowej i praworządności, a także wspierania inwestycji prywatnych w Europie.

js/