W okresie programowania 2014-2020 finansowanie w ramach polityki spójności wyniosło prawie 14 proc. całkowitych inwestycji rządowych w UE jako całości i aż 52 proc. w krajach objętych polityką spójności. Polityka na lata 2021-2027 nadal będzie odgrywać kluczową rolę w zmniejszaniu dysproporcji w poziomie rozwoju społecznego i gospodarczego między państwami i regionami członkowskimi.

Stare cele, nowe instrumenty

Głównymi beneficjentami nadal będą regiony słabiej rozwinięte – na nie trafi 70 proc. środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+). Ponadto Fundusz Spójności (FS) będzie wspierać 15 krajów objętych polityką spójności w obszarach środowiska i sieci transeuropejskich.

Podobnie jak to miało miejsce w poprzedniej perspektywie, również w obecnej Polska będzie największym beneficjentem polityki spójności. Nowa perspektywa finansowa UE na lata 2021-2027 wprowadza jednak wiele istotnych różnic w stosunku do poprzedniej perspektywy na lata 2014-2020.

W perspektywie 2021-2027 wyodrębniono pięć celów polityki spójności, które mają zastąpić dotychczasowe 11 celów tematycznych. Cele te sformułowano w sposób ogólny, aby niezależnie od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego mogły odpowiadać na potrzeby rozwojowe państw członkowskich i ich regionów. Cztery cele mają charakter sektorowy (CP 1 - Bardziej konkurencyjna i inteligenta Europa, CP 2 - Zielona, nisko-emisyjna, zmierzająca w kierunku zero-emisyjności Europa, CP 3 - Bardziej skomunikowana Europa i CP 4 - Europa społeczna i włączająca społecznie), a jeden - CP 5 (Europa bliska obywatelom) – terytorialny.

Ponadto w nowej perspektywie finansowej wprowadzono nowe instrumenty finansowe, takie jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST), który ma wspierać regiony najbardziej dotknięte przez transformację energetyczną i ekologiczną.

Przegląd najważniejszych zmian

Zmianie uległy również kryteria alokacji funduszy polityki spójności. W latach 2014-2020 najważniejszym z nich było PKB na mieszkańca regionu w stosunku do średniej unijnej. W latach 2021-2027 oprócz tego kryterium będą brane pod uwagę również inne wskaźniki, takie jak bezrobocie wśród młodzieży, poziom edukacji, zmiany klimatu, integracja migrantów czy jakość rządzenia. Ponadto, w nowej perspektywie finansowej wprowadzono mechanizm tzw. przeglądu śródokresowego, który ma umożliwić dostosowanie alokacji funduszy do zmian sytuacji gospodarczej i społecznej w regionach.

W nowej perspektywie znacznie silniejsze niż dotychczas będzie powiązanie działań z priorytetami politycznymi UE i nowymi wyzwaniami (np. przeprowadzenie zielonej i cyfrowej transformacji gospodarczej, wdrażanie Europejskiego filara praw socjalnych).

I tak wsparcie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ukierunkowano na realizację transformacji zeroemisyjnej i cyfrowej. Tym samym koncentrację tematyczną wyznaczono dla pierwszego i drugiego celu polityki spójności (CP 1 – Europa bardziej inteligentna, CP 2 – Europa zeroemisyjna), a poziomy koncentracji zróżnicowano w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego kraju/regionu. W przypadku Polski jest to co najmniej 25 proc. na CP 1 i co najmniej 30 proc. na CP 2.

Wyznaczono również minimalny poziom wydatków z EFRR (30 proc.) i Funduszu Spójności (37 proc.) na cele klimatyczne (dotyczy początkowej krajowej alokacji tych funduszy).

Jednocześnie ograniczono zakres wsparcia z EFRR i Funduszu Spójności. Wprowadzono m.in. istotne ograniczenia dotyczące finansowania infrastruktury lotniskowej, inwestycji w zakresie składowania odpadów, czy inwestycji w zakresie produkcji, przetwarzania, transportu, dystrybucji, magazynowania lub spalania paliw kopalnych. Ponadto nacisk położono na transport bezemisyjny, w tym ruch rowerowy i pieszy.

Czwarty cel polityki spójności (CP 4), realizowany głównie za pomocą środków ESF+, ukierunkowany został na włączenie społeczne oraz wdrażanie Europejskiego filara praw socjalnych. Postępy w realizacji zasad filara będą brane pod uwagę w trakcie przeglądu śródokresowego.

Większa warunkowość ale też elastyczność

Kolejną niezwykle istotną zmianą jest zwiększenie zakresu warunkowości w dostępie do środków UE. I tak w ramach polityki spójności wprowadzono warunkowość podstawową (4 warunki horyzontalne i 16 warunków tematycznych), która musi być spełniona przez państwo członkowskie przez cały okres perspektywy finansowej (a nie jedynie ex-ante, jak to miało miejsce w okresie 2014-2020). Ustanowiono także specyficzny warunek dla Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji – pełen dostęp do alokacji krajowej jedynie w momencie przyjęcia zobowiązania do osiągnięcia neutralności klimatycznej na poziomie unijnym do 2050 r.

Nowa perspektywa wprowadza większą elastyczność w wykorzystaniu środków unijnych przez państwa członkowskie zgodnie ze specyficznymi potrzebami krajowymi. W związku z tym zwiększono możliwość dokonywania przesunięć środków pomiędzy funduszami – np. do 20 proc. początkowej krajowej alokacji w ramach funduszu między EFRR, EFS+ lub Funduszem Spójności. Zwiększono też możliwość dokonywania przesunięć środków pomiędzy kategoriami regionów.

Silniejszy niż w poprzedniej perspektywie nacisk położono na wykorzystanie instrumentów finansowych i ograniczenie form dotacyjnych. W związku z tym uproszczono przepisy dotyczące instrumentów finansowych – np. wprowadzono możliwość łączenia instrumentów finansowych i dotacji w ramach jednej operacji. Uproszczono też zasady dotyczące kosztów zarządzania i opłat. Ponadto, w stosunku do perspektywy finansowej 2014-2020, uproszczono przepisy dotyczące monitorowania, sprawozdawczości i ewaluacji.

Co z tego wynika dla Polski

Wszystkie te zmiany sprawiają, że nowa polityka spójności na lata 2021-2027 stwarza zarówno szanse, jak i wyzwania dla Polski. Z jednej strony, nasz kraj nadal będzie największym beneficjentem funduszy polityki spójności, otrzymując ponad 76 miliardów euro na inwestycje w rozwój społeczny i gospodarczy. Z drugiej – aby w pełni wykorzystać te środki - będzie musiał dostosować się do nowych celów i priorytetów polityki spójności, które wymagają większego zaangażowania w kwestie klimatyczne, cyfrowe, społeczne i terytorialne.

Nowa polityka spójności na lata 2021-2027 stawia przed Polską nowe wyzwania i wymagania, które wiążą się z dostosowaniem się do zmieniających się celów i priorytetów UE oraz z efektywnym zarządzaniem i wykorzystywaniem funduszy. Aby sprostać tym wyzwaniom, Polska powinna opracować i wdrożyć spójną, innowacyjną i partycypacyjną strategię wykorzystania funduszy polityki spójności, która będzie odpowiadać na potrzeby i potencjał rozwojowy Polski oraz na cele i priorytety UE.

mam/